Бібліятэчная справа ў Рэчы Паспалітай

  Кнігі для чытання выдаваліся і свецкім асобам. Напрыклад, бібліятэкай Супрасльскага Дабравешчанскага манастыра карыстаўся Януш Радзівіл – дзяржаўны і вайсковы дзеяч Вялікага Княства Літоўскага, гетман поўны літоўскі (1646–1654), ваявода віленскі (з 1653) і гетман вялікі літоўскі (з 1654).

  У буйных гарадах Беларусі: Полацку, Віцебску, Гародні (Гродна), Брэсце, Менску, Навагрудку і інш., асабліва ў пачатку XVII стагоддзя, распаўсюдзілася будаўніцтва касцёлаў, каталіцкіх кляштараў і школ бернардынцаў, бенедыкціянцаў, дамініканцаў, кармелітаў, базыльян. Умацаваліся пазіцыі езуітаў.

  У 1570 годзе ў Вільні была арганізавана езуіцкая калегія, ператвораная ў 1579 годзе ў акадэмію з правамі ўніверсітэта. Бібліятэка, якая існавала пры калегіі і ўніверсітэце, на працягу амаль двухсот гадоў была самай буйной і ўплывовай на тэрыторыі Літвы і Беларусі. У 1773 годзе яна налічвала 11 тысяч экземпляраў кніг, у асноўным рэлігійнага зместу, на лацінскай мове. Езуіты выкарыстоўвалі бібліятэку для правядзення сваёй асімілятарскай дзейнасці ў галіне асветы, для распаўсюджвання сярод выхаванцаў універсітэта схаластычных ведаў, заснаваных на царкоўных догматах.

  Рэакцыйнай у адносінах да беларускага народа была асімілятарская дзейнасць каталіцкіх і ўніяцкіх бібліятэк, якія пачалі стварацца з канца XVI стагоддзя на тэрыторыі Беларусі пры кляштарах. Найбольш шырокае распаўсюджванне яны атрымалі пазней – у другой палове XVII – першай палове XVIII стагоддзяў.

  Праграмай дзейнасці бібліятэк каталіцкіх манастыроў у другой палове XVI – XVII стагоддзяў служылі рашэнні Трыдэнцкага царкоўнага сабора, звярнуць асаблівую ўвагу на ўпарадкаванне манастырскіх бібліятэк. Стварэнне бібліятэк было адным з найважнейшых патрабаванняў статута манастыроў. У абавязкі бібліятэкара ўваходзіла вядзенне каталога, захоўванне i ўтрыманне ў парадку кніг, расстаноўка іх на паліцах па «факультэтах», выяўленне даўжнікоў сярод чытачоў. Карыстацца фондамі бібліятэк дазвалялася толькі сябрам дадзенага манастыра.

  У 1559 году па рашэнні Трыдэнцкага сабора ўпершыню быў складзены "Індэкс забароненых кніг» (Index Librorum Prohibitorum) – афіцыйны пералік кніг, чытанне якіх забаранялася пад пагрозай адлучэння ад каталіцкай царквы. Ён неаднаразова перавыдаваўся ў Ватыкане, папаўняючыся новымі назвамі.

  Пры асобных каталіцкіх кляштарах – езуіцкім і дамініканскім ў Полацку, Слонімскім манастыры бернардынцаў і іншых – меліся бібліятэкі, у якіх да канца XVIII стагоддзя налічвалася больш за 5 тысяч экземпляраў друкаваных і рукапісных кніг. Фонды ж большасці бібліятэк былі малалікія, яны фармаваліся ў строгай адпаведнасці з «Індэксам забароненых кніг» і служылі надзейнай апорай каталіцкай рэакцыі.

  У канцы XVI–XVII стагоддзяў своеасаблівай формай барацьбы беларускага народа супраць каталіцкай экспансіі і нацыянальнага прыгнёту была дзейнасць праваслаўных царкоўных брацтваў. У шэрагу найбуйнейшых гарадоў Беларусі братэрствы стваралі друкарні, дзе выдавалася рэлігійная і свецкая літаратура: буквары, граматыкі, палемічная і рэлігійна-палітычная публіцыстыка антыкаталіцкага і антыўніяцкага зместу.

  Акрамя таго, праваслаўныя братэрствы арганізоўвалі прыватныя школы. Гэтыя школы спрыялі павелічэнню колькасці пісьменных гараджан, у асноўным мяшчан, дробнай беларускай шляхты і духавенства. Пры брацкіх школах ствараліся бібліятэкі, аснову фонду якіх складалі галоўным чынам выданні брацкіх друкарняў. Найбольш значнымі былі бібліятэкі Магілёўскай, Брэсцкай, Менскай і Полацкай брацкіх школ. Аднак у канцы XVII стагоддзя большасць праваслаўных брацкіх школ, друкарняў і бібліятэк былі разгромленыя.

  Больш прагрэсіўнымі былі бібліятэкі каталіцкага ордэна піяраў. У бібліятэцы піярскага манастыра ў Шчучыне да канца XVIII стагоддзя налічвалася каля 1,5 тыс. кніг, сярод якіх пераважалі кнігі па прыродазнаўству, медыцыне, матэматыцы. Распаўсюджваючы навуковыя веды і свецкую літаратуру, пiярскiя школы і бібліятэкі спрыялі ажыццяўленню агульнай рэформы асветы ў Рэчы Паспалітай.

  У канцы XVIII стагоддзя з ростам колькасці народных вучылішчаў павялічылася і колькасць бібліятэк. Яны ўтрымліваліся на сродкі грамадскага апякунства, падборам і распаўсюджваннем кніг займаліся настаўнікі.

  Бібліятэкі народных вучэльняў былі важнымі цэнтрамі распаўсюджвання і прапаганды прагрэсіўных ідэй рускіх і замежных мысляроў. У 90-х гадах XVIII стагоддзя ў бібліятэцы Полацкага народнага вучылішча налічвалася 425 назваў кніг. Больш за 80% складалі творы рускай і заходнееўрапейскай літаратур, а таксама працы па прыродазнаўству.

  У сувязі з узрослай патрэбай грамадства ў мастацкай і навуковай літаратуры ў губернскіх гарадах Беларусі пры губернскіх упраўленнях адкрываліся друкарні. Ствараліся і прыватныя друкарні. Распаўсюджванню кніг спрыяў і кніжны гандаль.