ВОПРАТКА БЕЛАРУСАЎ
Нацыянальны касцюм – важны элемент традыцыйнай культуры беларусаў. Касцюм уяўляе адно з самых устойлівых з'яў, а таму служыць неабходным атрыбутам пры вывучэнні этнічнай гісторыі народа, яго абрадаў і звычаяў. Пасля мовы народнае адзенне – найважнейшая этнічная прыкмета.
Гістарычнае развіццё беларускага народнага адзення адбывалася ў непасрэднай сувязі з прыродна-кліматычнымі і сацыяльна-эканамічнымі ўмовамі. Засцерагаючы чалавека ад холаду і спёкі, адзенне адпавядала таксама маральным патрабаванням, задавальняла эстэтычныя густы. У розныя часы і па-рознаму яно выконвала магічную і абрадавую функцыі, служыла сродкам адрознення паводле сацыяльнага паходжання, роду заняткаў. Па састаўных частках касцюма, спосабу нашэння, па кампазіцыйна-дэкаратыўнаму афармленню, каларыту і арнаменту можна было дазнацца, з якой мясцовасці чалавек, якое яго сямейнае становішча, узрост.
Самабытнасць беларускага касцюма вызначае віртуозная распрацоўка дэталяў, кампазіцыйная завершанасць, спалучэнне дэкаратыўнасці і прадуманай практычнасці. Мастацкі вобраз касцюма ўскладнялі абавязковыя арнаментальныя ўпрыгожванні на рукавах, каўняры, фартуху, а так сама галаўныя ўборы. Беларускі касцюм адрозніваецца багаццем тэхнік афармлення. Гэта і вышыўка, і ўзорнае ткацтва, і карункі, і аплікацыя.
       |
Традыцыйная адзенне было непарыўна звязана з некранутым на працягу многіх стагоддзяў укладам жыцця і натуральна ўпісвалася ў прыроднае асяроддзе. Праз час да нас дайшлі старажытныя формы, чысціня арнаментальных матываў, панаванне белага і чырвонага колераў. Пластыка і каларыт народнага касцюма дзейнічалі ў арганічным адзінстве са старажытнымі рытуальнымі традыцыямі, якія і па сёнешні дзень захаваліся на беларускай зямлі.
Тканіны для адзення вырабляліся ў хатніх умовах. Самай распаўсюджанай сыравінай для тканіны былі лён і воўна. Для афарбоўкі пражы выкарыстоўваліся натуральныя фарбавальнікі (настоі травы, кары, лісця дрэў, балотнай руды). У канцы 19 – пачатку 20 ст. пры вырабе адзення ў Беларусі выкарыстоўвалася выбарнае, закладное, рэмізнае, пераборнае ткацтва. На белым палатне для фартухоў, галаўных убораў, кашуль ткалі або вышывалі чырвоны геаметрычны арнамент (раслінныя матывы ў арнаменце характэрныя для найбольш позняга часу).
Найбольш ярка самабытнасць традыцыйнага касцюма беларусаў выказалася ў жаночай вопратцы, якая складаецца з упрыгожанай кашулі і спадніцы (спадніцы – чырвоныя, сіне-зялёныя, у шэра-белую клетку, з падоўжанымі і папярэчнымі палосамі). У Беларусі вядома мноства варыянтаў гэтага паскавага віду адзення: андарак, cаян, панёва, летнік і інш. Строй дапаўняў фартух, дэкор якога гарманаваў з узорамі кашулі. У жаночы касцюм мог уваходзіць гарсет (камізэлька), багата упрыгожаны гафтам (вышыўкай) і дэкаратыўнымі нашыўкамі, альбо карункамі. Дапаўнялі касцюм пасталы (абутак з адзінага кавалка скуры), лапці або чорныя хромавыя чаравікі (чаравічкі). Асаблівай арыгінальнасцю і разнастайнасцю адрозніваюцца жаночыя галаўныя ўборы, якія вызначалі сямейнае становішча, узрост асобы.
У дзяўчат гэта разнастайныя вянкі, павязкі. У жанчын – старажытная наміткі (адна з самых характэрных для беларусак дэталяў касцюма), а таксама хусткі, каптуры і рагацістыя галаўныя ўборы. Можна вылучыць чатыры комплексы жаночых касцюмаў: са спадніцай і фартухом; спадніцай, фартухом і гарсетом; спадніцай, да якой прышыты станік-гарсет; з панёвай, фартухом, гарсетам. Два першыя вядомыя па ўсёй тэрыторыі Беларусі, два апошнія ва ўсходніх і паўночна-ўсходніх раёнах. Маюцца тры тыпы кашуль: з прамымі плечавымі ўстаўкамі, падобнымі натуніку, з какеткай. Вялікая ўвага надавалася гафту на рукавах.
Дапаўненнямі да жаночага касцюма былі шматлікія шыйныя, нагрудныя ўпрыгожванні, кольцы, завушніцы, колькасць і каляровая насычанасць якіх насіла лакальны характар. У беларусак пераважалі шкляныя пацеркі і шкляныя нізкі, з абавязковай іконкай або крыжыкам.
Асновай касцюма беларусаў, як і іншых ўсходніх і заходніх славян, як у мужчын, так і ў жанчын была кашуля з прамымі плечавымі ўстаўкамі з ільняной або канаплянай саматканай тканіны. Прамы разрэз вората характэрны для ўсіх беларусаў, незалежна ад таго, з каўняром або без каўняра шылася кашуля. Толькі ў раёнах Усходняй Беларусі, дзе праходзіла мяжа суседства з рускімі, у другой палове XIX стагоддзя ў касцюме маладых мужчын з'яўляецца касаваротка – кашуля з касым разрэзам вората, старыя ж працягвалі "даношваць" вопратку старога крою з прамым разрэзам. У заходніх раёнах беларусы насілі мужчынскія кашулі з адкладным каўняром, як палякі і ўкраінцы на Палессі, а бліжэй на ўсход – са стаячым каўняром, пры гэтым акат вората збіраўся ў дробныя зморшчыны, як на жаночай кашулі.
У паўночна-ўсходняй частцы Беларусі сустракаўся старажытны падобны да тунікі тып мужчынскай кашулі без плечавых уставак, зборак і каўняра. Ворат кашулі зашпільвалі пры дапамозе запінак ("шпонак"), гузікаў або завязвалі на матузы. Беларусы насілі кашулю па-над вузкімі палатнянымі (узімку суконнымі) штанамі-нагавіцамі на ачкуры. Абавязковай дэталлю касцюма, якая несла вялікую семантычную нагрузку, быў пас, які выкарыстоўваўся пры выкананні самых розных абрадаў. І сёння ў Беларусі захаваліся старажытныя традыцыі пляцення і ткацтва паясоў. На нагах у залежнасці ад пары года, рэгіёну, святаў ці будняў насілі лыкавыя лапці, скураныя пасталы, ходак або боты. Абавязковым дадаткам да мужчынскага камплекта вопраткі былі курыльныя прыналежнасці – капшук з тытунём, крэсіва, крэмень, сухі трут, трубка з драцянымі "процічкамі", а таксама нож. Ключы хавалі ў сумачцы, якую насілі праз плячо альбо мацавалі на тонкую папружку непасрэдна да тканага альбо вязанага паса. Галаўныя ўборы залежылі ад надвор'я. Саламяны капялюш (брыль) насілі летам, валеную з лямцу шапку (магерка) – вясной і восенню, зімой галаву беларуса пакрывала футравая шапка (аблавуха).
    ;   |
Верхняя мужчынская і жаночая вопратка амаль не адрознівалася. Жаночае верхняе адзенне мела толькі большую колькасць аздаблення і упрыгожванняў. Верхнюю вопратку шылі з валенага нефарбаванага сукна (світа, сярмяга, бурка, латушка), дублёнай (казачына) і недублёнай (кажух) аўчыны. Насілі таксама кафтан, кабат. Верхняе адзенне мела некалькі тыпаў і адлюстроўвала геаграфію яго бытавання. Найбольш распаўсюджанай і характэрнай верхняй адзежай ў халодны час была світа, а ў летні час – насоў з грубага палатна. Пераважным колерам адзення ў беларусаў быў белы, на поўдні – шэры, а на паўднёвым Палессі – карычневы. Крой футраў (кажухоў) практычна не адрозніваўся ад крою світ.
Як сінкрэтычны від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва народны касцюм дае ўяўленне аб многіх традыцыйных рамёствах беларусаў: ткацтве, пляценні, ювелірным мастацтве, апрацоўцы скуры і інш.